Papiery wartościowe

Papiery wartościowe to dokumenty (np. weksle) lub zapisy w systemie teleinformatycznym (np. zdematerializowane akcje), które inkorporują w sobie określone uprawnienia. Jeśli występują w fizycznej postaci, ich posiadanie jest niezbędne do wykonania prawa określonego przez papier. Zgubienie lub zniszczenie druku są równoznaczne z utratą uprawnienia. Dlatego mawia się, że „prawo podąża za dokumentem”

Najbardziej ogólna definicja papieru wartościowego wynika z art. 921⁶ k.c.^[1] Według niego jest to dokument, w którym dłużnik zobowiązuje się do określonego świadczenia za zwrotem papieru albo udostępnienia go dłużnikowi w celu pozbawienia mocy prawnej w sposób zwyczajowo przyjęty.

Można więc powiedzieć, że papier wartościowy odwzorowuje umowę zawartą między emitentem (dłużnikiem), czyli osobą, która wystawia dany dokument, a jego posiadaczem (wierzycielem). Umowa ta dokumentuje prawa i obowiązki stron.

Oprócz kodeksu cywilnego bardziej szczegółowe definicje pojęcia papierów wartościowych znajdują się m.in. w:

• Ustawie prawo dewizowe^[2] (art. 2 ust. 1 pkt 14);
• Ustawie o obrocie instrumentami finansowymi^[3] (art. 3 pkt 1).

Szczegółowe regulacje dotyczące charakterystyki i zasad obrotu poszczególnymi rodzajami papierów wartościowych wynikają z poszczególnych ustaw, np. Prawa wekslowego (dla weksli), Prawa czekowego (dla czeków) czy Kodeksu spółek handlowych (dla akcji).

Pojęcie papierów wartościowych jest bardzo szerokie, a dokumenty te można klasyfikować według wielu różnych kryteriów. W doktrynie prawa nie ma również zgody co do tego, czy istnieje ich zamknięty katalog.

Można wyróżnić trzy funkcje papierów wartościowych:

• papiery reprezentujące określone wierzytelności pieniężne (np. weksle lub czeki);
• papiery dokumentujące prawo posiadacza to współwłasności majątku spółki i uprawnień z nią związanych (np. akcje);
• papiery uprawniające do zarządzania towarem (np. list przewozowy lądowy lub morski).

Papiery wartościowe mogą reprezentować również dochód stały (np. obligacje) lub zmienny (np. akcje). W pierwszym przypadku posiadacz już w momencie nabycia papieru wie, ile wyniesie jego dochód w inwestycji. W drugim zysk jest wyliczany na podstawie szeregu czynników niezależnych od inwestora.

Jeśli chodzi o osobę legitymowaną do egzekwowania praw z papieru wartościowego, wyróżnia się dokumenty:

• imienne – upoważniona jest wyłącznie osoba wskazana w treści papieru wartościowego;
• na okaziciela – uprawnieniem może dysponować każdoczesny posiadacz papieru wartościowego, samo wydanie dokumentu powoduje przejście uprawnienia;
• na zlecenie – upoważniona jest osoba wskazana w treści papieru oraz każdy podmiot, który nabył uprawnienie w drodze przeniesienia (poprzez tzw. indos).

Obrót papierami wartościowymi oraz innymi instrumentami finansowymi odbywa się na rynkach regulowanych, takich jak giełda papierów wartościowych (GPW). Inwestorzy, którzy chcą mieć dostęp do GPW, muszą założyć rachunek maklerski w jednym z domów maklerskich posiadających licencję Komisji Nadzoru Finansowego.

Do zadań domu maklerskiego należy przeprowadzenia transakcji nabycia lub zbycia instrumentów finansowych, a także świadczenie usług doradztwa inwestycyjnego.

Fundusze inwestycyjne to instytucje zbiorowego inwestowania, których głównym zadaniem jest pomnażanie środków powierzanych przez uczestników. W najprostszym ujęciu można je podzielić na fundusze otwarte oraz zamknięte w zależności od tego, czy są kierowane do nieoznaczonego, czy zamkniętego kręgu adresatów.

Pomnażanie środków w ramach funduszu inwestycyjnego odbywa się poprzez lokowanie pieniędzy w różnego rodzaju instrumenty finansowe, w tym papiery wartościowe, ale także waluty, udziały w spółkach z o.o. czy instrumenty pochodne. Nie można więc utożsamiać papieru wartościowego z funduszem inwestycyjnym.

Każda inwestycja w papiery wartościowe lub innego rodzaju instrumenty finansowe jest związana z ryzykiem. Inwestor nigdy nie może więc mieć pewności, że przyniesie ona założony rezultat. Ta niepewność określana jest przez statystyczny termin odchylenia standardowego (ang. standard deviation).

Im odchylenie standardowe jest większe, na tym większym obszarze rozrzucone są wartości danej wielkości (np. kurs waluty, wartość akcji). W rezultacie sam wynik inwestycji jest trudniejszy do przewidzenia. Na ryzyko inwestycyjne ma wpływ wiele czynników, w tym:

• koniunktura krajowa i zagraniczna;
• wysokość stóp procentowych;
• polityka gospodarcza rządu.

Od papierów wartościowych należy odróżnić znaki legitymacyjne, które nie ucieleśniają prawa, ale stanowią potwierdzenie zawarcia określonej umowy.

Znakiem legitymacyjnym jest np. polisa ubezpieczeniowa lub znak opłaty skarbowej. Ich zniszczenie nie sprawia, że uprawnienie znika, ale pojawiają się problemy natury dowodowej. Posiadacz znaku musi wtedy w inny sposób wykazać, że rzeczywiście doszło do zawarcia umowy. W przypadku znaków legitymacyjnych to „dokument podąża za prawem”.

Warto pamiętać, że choć emitentem papierów wartościowych (poza obligacjami skarbowymi i komunalnymi) są podmioty prywatne, o opłacalności inwestowania w nie w dużej mierze decyduje państwo.

Dzieje się tak, ponieważ rząd, wdrażając założenia polityki finansowej (zwiększanie lub zmniejszanie stóp procentowych, emisja pieniądza oraz inne działania zmierzające pośrednio do spadku lub wzrostu inflacji, zmiana przepisów podatkowych), wpływa na popyt rynkowy na instrumenty finansowe, w tym papiery wartościowe.

Przykładem takiego działania jest np. wprowadzenie w 2002 r. podatku od zysków kapitałowych (tzw. podatek Belki). Zobowiązanie publicznoprawne w wysokości 19% dotyczy m.in. odsetek od papierów wartościowych, przychodów z odpłatnego zbycia pochodnych instrumentów finansowych oraz z realizacji praw z nich wynikających. Konieczność zapłaty dodatkowego podatku dla części inwestorów może być czynnikiem zniechęcającym do takiej formy lokowania kapitału.