Bank centralny

Bank centralny to instytucja państwowa odpowiadająca za prowadzenie bieżącej polityki pieniężnej oraz zapewnienie prawidłowego funkcjonowania systemu bankowego. Bywa określana również jako „bank banków” lub „pożyczkodawca ostatniej szansy” (ang. lender of last resort) w kontekście utrzymania płynności banków komercyjnych. W Polsce funkcję banku centralnego pełni Narodowy Bank Polski (NBP).

Działalność NBP reguluje szereg aktów prawnych, w tym Ustawa o Narodowym Banku Polskim^[1], a także Ustawa o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasad nadzoru nad tymi systemami^[2]. Niezależnie od regulacji krajowej, polski bank centralny ma obowiązek stosować standardy międzynarodowe, w tym „Podstawowe zasady dla systemowo ważnych systemów płatności” oraz „Standardy nadzoru nad detalicznymi systemami płatności w euro”.

Każdy kraj w celu zapewnienia autonomii finansowej tworzy swój własny bank centralny. Dla przykładu Niemczech jest to Niemiecki Bank Federalny (niem. Deutsche Bundesbank), w Austrii Oesterreichische Nationalbank, a w Luksemburgu Banque Centrale du Luxembourg.

Polski bank centralny składa się z trzech współpracujących ze sobą organów:

• Prezesa NBP – wybieranego 6-letnią kadencję przez Sejm na wniosek Prezydenta RP;
• Rady Polityki Pieniężnej – wybieranej na 6-letnią kadencję, składającej się z Prezesa NBP oraz 9 członków wybranych w równych proporcjach przez Sejm, Senat oraz Prezydenta RP;
• Zarząd NBP – składający się z Prezesa NBP, 2 wiceprezesów oraz członków zarządu (od 4 do 6).

Prezes NBP wraz z Ministrem Finansów, Przewodniczącym KNF oraz Prezesem Zarządu BFG współtworzą Komitet Stabilności Finansowej. Pełni on funkcję opiniodawczą, wspierając utrzymanie stabilności krajowego systemu finansowego.

Bank centralny jest odpowiedzialny za trzy grupy działań.

• Emisję prawnych znaków pieniężnych (w Polsce jest nim złotówka w postaci banknotów lub monet) – Narodowy Bank Polski jako jedyny ma prawo do emisji pieniądza fiducjarnego. Określa moment oraz wielkość tej emisji, kierując się koniecznością zapewnienia płynności obiegu pieniądza w obrocie.
• Regulację działania innych banków – NBP dba o bezpieczeństwo depozytów w innych bankach, organizuje rozliczenia międzybankowe i nadzoruje systemy płatności. Jest właścicielem i operatorem systemów SORBNET oraz SORBNET-EURO.
• Jako centralny bank państwowy NBP prowadzi rachunki rządu, instytucji centralnych, funduszy celowych oraz państwowych jednostek budżetowych.

W przeciwieństwie do banków komercyjnych Narodowy Bank Polski nie prowadzi rachunków osób fizycznych lub innych, indywidualnych uczestników rynku. Nie udziela im również kredytów. Prowadzi za to rachunki innych banków (stąd określenie „bank banków”).

Celem o strategicznym znaczeniu dla banku centralnego jest utrzymanie stabilnych cen na rynku. Dzięki temu uczestnicy rynku (zarówno osoby fizyczne, jak i przedsiębiorstwa) mogą planować rozwój.

Jako ciekawostkę można wskazać, że przypisanie określonym aktywom waloru prawnego znaku pieniężnego oznacza, że nikt nie ma prawa odmówić ich przyjęcia w zamian za oferowany towar lub usługę.

Bank centralny dysponuje kilkoma mechanizmami, które może uruchamiać, aby sterować polityką pieniężną państwa. Zalicza się do nich:

• rezerwy obowiązkowe;
• operacje otwartego rynku;
• operacje depozytowo-kredytowe (wpływają na zmianę stóp procentowych).

Kontrola pieniądza odbywa się m.in. poprzez gromadzenie rezerw obowiązkowych. W ten sposób określa się kwotę rezerw wyrażoną w procentach zasobów depozytowych. Oznacza to, że część zasobów banków komercyjnych musi być lokowana na rachunkach w banku centralnym.

Wielkość salda rezerw obowiązkowych jest proporcjonalna do puli zobowiązań danego banku komercyjnego. Wysokość rezerwy obowiązkowej może być uzależniona od terminu zapadalności danego instrumentu finansowego lub waluty, w jakiej został złożony depozyt.

Historycznie rezerwa obowiązkowa miała na celu zabezpieczyć płynność finansową banków komercyjnych i zapobiec atakom paniki na rynku (tzw. run na banki). Obecnie rezerwa ma na celu stabilizować krótkoterminowe rynkowe stopy procentowe. Przyczynia się również do zapewnienia płynności rozliczeń międzybankowych.

Utrzymanie rezerw obowiązkowych zwiększa wiarygodność państwa na arenie międzynarodowej i obniża koszty finansowania inwestycji, ograniczając konieczność zwracania się o finansowanie na rynkach zagranicznych.

W Polsce rezerwa obowiązkowa jest oprocentowana według stopy referencyjnej NBP (6,75% od dnia 8 września 2022 r.). Z dniem 30 listopada 2022 r. zwiększono stopę rezerwy obowiązkowej do 2%. Oznacza to, że za każdy 1 milion przyjętych wkładów bank musi wpłacić do NBP 20 tys. zł rezerwy.

Co ciekawe, obowiązek utrzymywania rezerw finansowych do 2014 r. dotyczył jedynie banków komercyjnych. Począwszy od 2014 r. rozszerzono go również na spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe oraz Krajową Spółdzielczą Kasę Oszczędnościowo-Kredytową.

Operacje otwartego rynku są dokonywane z inicjatywy Narodowego Banku Polskiego z bankami komercyjnymi. Obejmują sprzedaż albo kupno papierów wartościowych lub dewiz oraz oferowanie własnych papierów dłużnych. Sprzedaż papierów wartościowych NBP prowadzi do spadku ilości pieniądza na rynku, z kolei ich skup – do jej zwiększenia.

Stopy procentowe określają cenę, po jakiej Narodowy Bank Polski udziela kredytu bankom komercyjnym lub po jakiej sprzedaje papiery wartościowe. Im stopy procentowe są wyższe, tym podaż pieniądza jest mniejsza. Wynika to z faktu, że kredyty udzielane osobom fizycznym oraz przedsiębiorstwom są coraz droższe.

Z kolei spadek stóp procentowych przekłada się na większą dostępność kredytów, a co za tym idzie – wzrost podaży pieniądza.

Niewielka i kontrolowana inflacja zapewnia stabilny rozwój gospodarczy państwa. Z tego względu banki centralne w każdym kraju określają tzw. długoterminowe cele inflacyjne (lub bezpośrednie cele inflacyjne, BCI), czyli założenia, które wytyczają kierunek dla polityki instytucji.

W Polsce od 2004 r. długoterminowy cel inflacyjny wynosi 2,5% z możliwym odchyleniem w górę lub w dół o 1 punkt procentowy. Oznacza to, że NBP nie podejmuje interwencji, jeśli wartość inflacji mieści się w przedziale od 1,5 do 3,5%.

Pierwszym krajem, który ustanowił BCI, była Nowa Zelandia (w 1990 r.). W krajach wysokorozwiniętych długoterminowy cel inflacyjny kształtuje się zwykle na poziomie 1–2,5%.

W literaturze wskazuje się na dwa rodzaje polityki banku centralnego – „miękką” oraz „twardą”. Polityka „miękka” polega m.in. na obniżaniu stóp procentowych. Prowadzi to do większej dostępności kredytów, wzrostu konsumpcji, a potencjalnie do spadku bezrobocia i wzrostu produkcji. Długoterminowo może jednak powodować wzrost cen rynkowych.

W odróżnieniu od polityki „miękkiej” „twarda” strategia działania ma na celu zmniejszenie dostępności kredytów i ograniczenie konsumpcji. Spadek popytu pociąga za sobą większe bezrobocie, ale może przyczynić się do spadku inflacji i wyhamowania lub wzrostu cen.

W praktyce banki centralne najczęściej stosują politykę mieszaną, która musi być dopasowana do aktualnej sytuacji makroekonomicznej.

Dobrym przykładem jest okres recesji (zahamowanie wzrostu gospodarczego), kiedy zaleca się m.in. obniżenie wskaźnika rezerwy obowiązkowej oraz skupowanie przez NBP obligacji. Takie działanie ma doprowadzić do obniżenia stóp procentowych i pobudzenia gospodarki do rozwoju.

Z kolei przy wysokiej inflacji bank centralny stosuje działania dokładnie odwrotne – podnosi wskaźnik rezerwy obowiązkowej i sprzedaje obligacje na otwartym rynku, dążąc w ten sposób do wzrostu stóp procentowych.